طراحی در مقابل رسامی: افتراقی آشکار، از منظر امروزی

این سومین جستار از مجموعهٔ طراحی‌شناسی است.^[1]طراحی‌شناسی (designology) پروژه‌ای است که به تبیین مفهوم طراحی، حیطه‌های شمول و عدم شمول آن، رفع شبهات لفظی و فنی، … Continue reading

طرّاحی و رسّامی دو اصطلاح آشنا در عرصهٔ خلاقیت‌اند، که اغلب باهم اشتباه گرفته می‌شوند. هردو در حوزه‌هایی نظیر هنر، معماری و مهندسی، کاربرد دارند و بااین‌حال افتراق آشکاری بینشان هست. این مشکل وقتی پیچیده‌تر می‌شود که برای اشاره به هردو از یک واژه ــ یعنی «طراحی» ــ استفاده شود. ازاین‌رو، بایسته می‌نماید که واژگان را ــ به‌دقت، و متناسب با مفهوم اصطلاحی و حوزهٔ شمول معنایی‌شان ــ به‌کار ببریم. در این نگاشته، با واکاوی دقیق، به تفاوت و تمایز این دو از یکدیگر پی خواهیم برد و در پایانْ ملاحظه‌ای ازلحاظ زبان‌شناسی نسبت‌به واژگان متعارف، متداول و مرتبطشان خواهیم داشت.

‌

طراحی^[2]

طرّاحی (design) هم‌ارز و به معنای رسّامی نیست. ← طراحی. فرایندی جامع و چندوجهی است که از مفهوم‌پردازی تا برنامه‌ریزی و خلقِ اشیاء، سامانه‌ها و تجربه‌ها را دربر می‌گیرد. طی این فرایند، طراحان به انجام فعالیت‌های مختلفی همچون پژوهش، حل مسئله، ایده‌پردازی و مشخص کردن دقیق ویژگی‌ها و تعیین جزئیات می‌پردازند. کارایی، زیبایی، تجربهٔ کاربری و پایداری از جنبه‌های مهم فرایند طراحی به‌شمار می‌روند. در مقابل، رسامیْ^[3]رسّامی (drawing) بنابر تعریف کلی، نوعی بازنمایی تصویری و یا نقش‌آفرینی است، به‌ویژه با تأکید بر عنصر خط. معمولاً … Continue reading یک مهارت خاص و از ابزارهای کاربردی طراحی است که نقشی کلیدی در تجسم مفاهیم دارد و طراحان را درزمینهٔ انتقال تصویریِ ایده‌ها و اندیشه‌ها یاری می‌کند. در رسامی، از خطوط و اَشکال برای خلق تصاویری ــ عینی یا ذهنی ــ از اشیاء، فضاها و یا مفاهیم انتزاعی استفاده می‌شود. از منظری، با وجود اهمیت رسامی در بیان و بسط ایده‌های طراحان، این ابزار تنها یکی از اجزای فرایند جامع طراحی است. به‌عنوان مثال، معماران رسامی را برای ترسیمه‌سازی^[4]ترسیمه‌سازی (sketching) اجرای طرح فوری، اولیه، یا پیش‌طرحی است که با سرعت انجام می‌شود. ــ واژه‌های مصوب … Continue reading و طرح اولیهٔ ایده‌ها، رسم نقشه‌های دقیق، و ساخت ارائه‌های تصویری به‌کار می‌گیرند، درحالی‌که فرایند طراحی شامل تحلیل کارگاه، مشاوره با کارفرما و مدیریت پروژه نیز می‌شود. رسامی اگرچه نقش مهمی در برقراری ارتباط و تجسم مفاهیم ایفا می‌کند، اما طراحی فرایندی وسیع، چندبعدی و چندلایه است، که بسیار فراتر از خلق تصاویر ساده عمل می‌کند.

طرّاحی و رسّامی، با وجود پیوند نزدیکی که باهم دارند، مفاهیمی متمایزند و ارتباط میان آن‌ها در هنر، معماری،^[5]در معماری، تفاوتی اساسی بین رسم‌های طراحی ــ یعنی پیش‌طرح‌های اکتشافی ــ و رسم‌های کارگاهی ــ دربردارندهٔ … Continue reading مهندسی و توسعهٔ محصول نباید مانع از شناخت دقیق و تفکیک این دو حوزهٔ مجزا شود. در ادامه، از سه منظر، به‌تفصیل به تفاوت‌های این دو مفهوم خواهیم پرداخت.

‌

۱. هدف و دامنه:

• طراحی فرایندی جامع و همه‌جانبه برای حل مسئله است، که به‌دنبال خلق محصولاتی کاربردی و زیباست. این فرایندْ متشکل از برنامه‌ریزی مدون، مفهوم‌پردازی مبتکرانه و اتخاذ تصمیمات راهبردی درخصوص کاربردپذیری، نیازهای کاربران، و نهایتاً کارایی محصول است. به عبارت دیگر، طراحی بر رفع نیازها، حل مسائل، یا خلق ایده‌های نوین متمرکز است، که علاوه بر کاربردپذیری، به‌لحاظ ظاهری نیز زیبا و برای استفاده‌کنندگانشان کارا باشند. طراحی در قلمروهای گوناگونی نظیر هنر، علم، فناوری و علوم انسانی ریشه دارد و برای خلق راه‌حل‌ها و تجربه‌های ارزشمند از آن‌ها بهره می‌گیرد.

• رسامی ــ به معنای خلق یک بازنمایی تصویری از یک ایده، شیء یا صحنه ــ فرایندی است که در آن از خط‌ها، شکل‌ها و سایه‌زنی‌ها، با ابزارهای مختلف، برای بازنمایی‌های تصویری استفاده می‌شود. ترسیم می‌تواند هم به‌منزلهٔ یک ابزار خلاقانهٔ مستقل، و هم به‌مثابهٔ بخشی از فرایند طراحی به‌کار آید. رسامی، به‌عنوان ابزاری چندمنظوره، در طیف وسیعی از زمینه‌ها ــ ازجمله ایده‌پردازی، مفهوم‌پردازی و ارائهٔ جزئیات فنی ــ^[6]

exploring ideas, visualizing concepts, and communicating detailed specifications. کاربرد دارد. با استفاده از ترسیم، می‌توان مفاهیم ذهنی و ایده‌ها را، به شکلی گویا و قابل‌درک، به مخاطب منتقل کرد.

‌‌

۲. فرایند و شیوه‌ها:

• طراحی، برای رسیدن به بهترین نتیجه، مستلزم تفکر انتزاعی^[7]تفکر انتزاعی (abstract thinking) توانایی درک مفاهیمی ــ همچون آزادی یا آسیب‌پذیری ــ است، که واقعیت غیرقابل‌انکاری … Continue reading و فرایندهای تکرارشونده است. فرایند گستردهٔ طراحی شامل مراحل و فعالیت‌های مختلفی ــ ازجمله برنامه‌ریزی، پژوهش، مفهوم‌پردازی، ایده‌پردازی، پیش‌نمون‌سازی، آزمایش، اصلاح و نهایی‌سازی ــ است. به‌منظور اصلاح و ارتقای ایده‌ها، و نیز اطمینان از انطباق محصول نهایی با اهداف مدنظر، طراحان از ابزارهای متنوعی ــ چون ترسیمه‌سازی، مدل‌سازی، و آزمون کاربری ــ^[8]

sketches, models, and user testing. بهره می‌گیرند.

• رسامی کارش برجای گذاشتن اثری به روی سطح است. در خلق آثار ترسیمی، می‌توان از انواع مداد، جوهر، زغال، رنگ و ابزارهای دیجیتال استفاده کرد. رسامی، به‌عنوان یک ابزار دیداری، در تجسم مفاهیم انتزاعی، برقراری ارتباط واضح با ایده‌ها، و ارائهٔ مستندات تصویری دقیق، نقش مهمی ایفا می‌کند.

‌

۳. برآمد و کاربرد:

• طراحی درپی خلق محصولات، خدمات، سامانه‌ها، و محیط‌هایی کاربردی و کاربردپذیر است. فرایند طراحی در رشته‌های فراوانی ازجمله طراحی صنعتی، نگاشتاری، مد، واسط و تجربهٔ کاربری، و معماری محوریت دارد. برآمد یا خروجی این فرایند اغلب راه‌حلی است که برای یک مسئله یا نیاز مشخص ارائه می‌شود و دامنهٔ فراخی دارد که از اشیاء فیزیکی تا خدمات، سامانه‌ها و تجربه‌ها را دربر می‌گیرد.

• برخی از منابعْ ‹طراحی› را به‌مثابهٔ فرایندی جامع می‌نگرند که ‹رسامی› صرفاً یکی از ابزارهای آن محسوب می‌شود؛ اما رسامی ابزاری مبتنی بر مهارت و خلاقیت است که در انتقال ایده‌ها، کاویدن مفاهیم، بهبود دادن راه‌حل‌ها، و ثبت طرح‌ها نقش مهمی دارد. کاربرد رسامی در خلق آثار هنری مستقل، ترسیمه‌های طراحی، رسم‌های فنی دقیق، و تمرینات تصویری است؛ یعنی هم می‌تواند دستمایهٔ خلق آثار هنری مستقل باشد، و هم در گام‌های ابتداییِ فرایند طراحی به‌کار آید. بنابراین، باید به‌یاد داشت که رسامی نه‌تنها ابزاری است در خدمت طراحی، بلکه می‌تواند یک فرم هنری خودبسندهٔ دارای هویت، ارزشِ زیبایی‌شناختی، و قدرت بیان منحصربه‌فرد نیز به‌حساب آید.

‌‌

به‌طور خلاصه،

ـــ طراحیْ بیشتر به چیستی و چرایی یک پروژه می‌پردازد، و رسامی تا اندازه‌ای به چگونگی آن. به عبارت دیگر، طراحی با هدف درک و تعریف مسائل مشخص و یافتن راه‌حل آن‌ها یا افزایش کارایی انجام می‌شود، درحالی‌که هدف از رسامی برقراری ارتباط، ایده‌پردازی و اکتشاف تصویری است. و اگر درزمینهٔ طراحی باشد، هدفْ به‌تصویر کشیدن جزئیاتی از آن راه‌حل است.

ـــ گسترهٔ طراحیْ کل فرایند حل مسئله ــ از دریافتنش، تا ارائهٔ راه‌حل نهایی برای آن ــ را شامل می‌شود، درحالی‌که رسامیْ متمرکز به ایجاد یک بازنمایی دیداری و محدود به آن است. طراحی فرایند جامعی دارد و شامل مراحلی ازجمله پژوهش، تکرار و آزمایش است. در فرایند رسامی، خلاقیت و مهارت تجسمی برای ایجاد بازنمایی‌های گویا به‌کار گرفته می‌شود.

ـــ دامنهٔ طراحی وسیع‌تر است، حوزه‌های مختلفی را دربر می‌گیرد، و منجر به راه‌حل‌های کاربردی و عملی می‌شود. رسامیْ مهارت مهمی است؛ در طراحی، نقش بنیادینی دارد؛ در فرایند طراحی، پیش‌طرح‌هایی کاربردی به‌واسطهٔ آن پدید می‌آید؛ همچنین می‌تواند منجر به خلقِ آثار هنری شود و در قالب یک فرم هنری مستقل نیز تجلی یابد.

‌

طراحی، در فارسی

طراحی واژه‌ای فارسی و مناسب‌ترین برابرگزیدهٔ «دیزاین» است.^[9]طراحی، اگرچه از بن «طرح» که اصلاً عربی است ساخته شده، واژه‌ای است اصالتاً فارسی. عربی‌زبانان «طراحی» ندارند. … Continue reading طراحی، در زبان ما، درست مانند «دِسَن» فرانسوی^[10]«دسان»، یا چنان‌که در فارسی غالباً تلفظ و نگاشته می‌شود «دِسَن» (dessein)، واژه‌ای است که «دیزاین» (design) انگلیسی … Continue reading و «دیزِینیو»ی ایتالیایی ــ که ریشهٔ ‹دیزاین› انگلیسی باشد ــ^[11]

رک. چرا تلقی ما از طراحی شاید نیاز به تغییر داشته باشد؟ واژه‌ای است که در گذر زمان دچار «گسترش معنایی» شده؛ یعنی امروزه به نزد عموم فارسی‌زبان مفهومی فراتر و متمایز از ‹رسامی› ــ که البته مهم، مفید و محترم است ــ دارد. بنابراین، شایسته است هریک از این دو واژه را در جای مناسب خود به‌کار ببریم.
‌‌

مآخذ:

• دی‌مانشا، نیکلاس. «چرا تلقی ما از طراحی شاید نیاز به تغییر داشته باشد؟» ترجمهٔ علیرضا راستین کیا. جامعهٔ پژوهش طراحی زاین. ۲۴ اسفند ۱۴۰۳. https://zign.ir/definition-of-design-might-need-a-change.
• «طراحی [رسّامی]» در دایرۃالمعارف هنر (سه‌جلدی). رویین پاکباز. تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۹۵.
• واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، https://farhangestan.toolforge.org/static/searchform.html.
• Ambrose, Gavin, and Paul Harris. Basics Design: Design Thinking. Lausanne: AVA Publishing SA, 2010.
• American Institute of Graphic Arts (AIGA). “What is Design?” Accessed May 30, 2024. https://www.aiga.org/what-is-design.
• Harper, Douglas. “Design.” Online Etymology Dictionary. Accessed June 10, 2024. https://www.etymonline.com/word/design.
• Stanborough, Rebecca Joy. “Abstract Thinking: What It Is, Why It’s Important, and How to Develop It.” Healthline. Sep 5, 2019. https://www.healthline.com/health/abstract-thinking.
• Edwards, Betty. The New Drawing on the Right Side of the Brain. New York: Tarcher/Putnam, 1999.
• Gombrich, Ernst. The Story of Art. 16th ed. London: Phaidon Press, 1995.
• Lawson, Bryan. How Designers Think: The Design Process Demystified. 4th ed. London: Routledge, 2006.

‌

—

مؤلف و ویراستار: علیرضا راستین کیا | Alireza Rastin Kia